Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан Д.Содномтой ярилцлаа.

-Үндсэн хуулийн гуравдугаар зүйлийн нэг дэх заалтыг өөрчлөх ёстой гэсэн байр суурь зарим хуульчдын дунд гараад эхэллээ. Үндсэн хуулийн гуравдугаар зүйлийн ач холбогдолыг та яаж ойлгодог вэ?

-Монгол Улсын 1992 оны Үндсэн хуулийн төгсгөлд “МЭДТҮГЭЙ. САХИТУГАЙ” гэж бичсэн байдаг. Монгол Улсын Ардын Их Хурал баталсан Үндсэн хуулийнхаа гуравдугаар зүйлийн нэг дүгээр заалтын утга учрыг ухамсарлах, сахих нь маш чухал. Үндсэн хуулийн гуравдугаар зүйлийн нэгдүгээр заалтад “Монгол Улсад засгийн бүх эрх ард түмний мэдэлд байна. Монголын ард түмэн төрийн үйл хэрэгт шууд оролцож, мөн сонгож байгуулсан төрийн эрх барих төлөөлөгчдийн байгууллагаараа уламжлан энэхүү эрхээ эдэлнэ” гэж заасан байдаг. Энэ заалт манай улсын Үндсэн хуулийн амин сүнс нь юм гэдгийг ойлгохын тулд дараах асуудалд ямар хариулт байхыг бодох хэрэгтэй. Хэрэв засгийн бүх эрх Монголын ард түмний мэдэлд байхгүй бол хэний мэдэлд байх вэ. Төрийн хэрэгт Монголын ард түмэн оролцохгүй бол хэн орох вэ? гэсэн асуултын хариу нь тодорхой. Монголын ард түмэн засаглах эрхгүй болчихвол Монгол төр, Монгол Улс эзэнгүй болно, эзэнгүй улсыг дээрэмчид, хулгайчид сөнөөнө гэсэн хариу гарна. Ийм учраас дээрх заалт бол гарцаагүй манай Үндсэн хуулийн амин сүнс нь бөгөөд тэр заалтыг хэрхэвч хөндөж өөрчилж болохгүй, бүр сайн мэдэж хатуу сахих учиртай.

-Үндсэн хуулийн гуравдугаар зүйлийн нэг дэх заалтын дагуу манай улсын парламент Дээд, Доод гэсэн хоёр танхимтай байх ёстой гэж та үздэг. Энэ тухай таны ярилцлага манай сонинд нэгдүгээр сарын 18-нд нийтлэгдсэн. Дээд, Доод танхимтай байх шаардлага байна уу. Ач холбогдолыг нь та хэрхэн харж байна?

-Үндсэн хуулийн 3-ын нэгдүгээр зүйлд Ард түмэн засаглах эрхээ эдлэхийн тулд өөрийн сонгож байгуулсан төрийн эрх барих төлөөлөгчийн байгууллагатай байх ёстойг заасан байгаа. Өөрөөр хэлбэл, Хууль тогтоох, Гүйцэтгэх, Шүүх засаглалын үйл ажиллагааг ард түмэн байнга хянадаг байхын тулд парламентад төлөөллийн байгууллага буюу Дээд танхимтай байх ёстойг тодорхой заасан байгаа юм.

Гэтэл Үндсэн хуулийн гуравдугаар буюу төрийн байгуулалын тухай бүлгийн хорь, хорин нэгдүгээр зүйлд зааснаар Парламент 76 гишүүн бүхий Улсын Их Хурал гэсэн нэг танхимтай, тэр нь төрийн эрх барих дээд байгууллага бөгөөд хууль тогтоох эрх мэдлийг гагцхүү өөртөө хадгална гэсэн байгаа. Үндсэн хуулийн гуравдугаар бүлгийн эдгээр 20, 21 дүгээр заалтуудын уршгаар уг хуулийн амин сүнс болох 3 дугаар зүйлийн нэгдэх заалтын дагуу ард түмэн засаглах эрхээ бүрэн эдлэх аргагүй болсон. Ард түмэн өөрөө сонгож байгуулсан төрийн эрх барих төлөөлөлийн байгууллагагүй болсон. Энэ бол манай Үндсэн хуульд байгаа гажуудал. Монголын ард түмэн засаглах, тухайлбал хууль тогтоодог Улсын Их Хурал, Засгийн газар, Шүүх байгууллагын үйл ажиллагааг хянаж байх эрхээ эдэлж чадахгүй байсаар 30 гаруй жил боллоо. Ард иргэд үндсэн хуулиар олгогдсон эрхээ эдлэхийн тулд уламжлах ёстой төрийн эрх барих төлөөллийн байгууллага буюу Дээд танхим нь байхгүй учраас төр засгийн байгууллагад шаардлагаа хүргэх гэж талбайд жагсдаг болоод байгаа. Ийм дүгнэлт зөв эсэхийг ухаант олноос асууя. Нүүрлээд байгаа зовлонг давахын тулд Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт хийж ард түмэнд засаглах эрхийг бүрэн эдлүүлэх ёстойг ухаарах хэрэгтэй.

Миний хувьд Парламентыг Дээд, Доод гэсэн хоёр танхимтай болгож, ард түмэнд засаглах эрх эдлүүлэх өөрчлөлтийг Үндсэн хуульд оруулах асуудлыг 2023 онд багтаан шийдвэрлээд 2024 онд шинэ парламентын сонгуулийг зохион байгуулах. Энэ асуудлыг ингэж богино хугацаанд шийдвэрлэхгүй бол төрд итгэх ард түмний итгэл улам сулрах, төр засгийн тогтворгүй байдал газар авах, улмаар хямрал болох, нийгэм эдийн засгийн хөгжилд саад болох аюул байгаа.

-Парламентын Дээд, Доод танхимын зохион байгуулалт, тэдгээрийн үүрэг, эрх мэдлийн хуваарь, танхимуудын бүтэц бүрэлдэхүүн болон сонгуулийн журам ямар байх талаар тодорхой санал байгаа юу?

-Тодорхой саналууд бий. Гол зүйлийг товч дурдвал, Дээд танхимыг Ардын Их Хурал, Доод танхимыг Улсын Бага хурал гэсэн нэрээр байгуулна.

Анх Ардын Их Хурал бол төрийн эрх барих дээд байгууллага байна. АИХ-ын үндсэн үүрэгт хамаарах гол асуудал бол Монгол Улсын улс төр, эдийн засгийн дотоод гадаад бодлогыг тодорхойлох, Үндсэн хуульд оруулах өөрчлөлтийн асуудлыг шийдэх, Улсын Бага Хурлаас тогтоож байгаа хууль, Засгийн газрын үйл ажиллагаа болон түүний үр өгөөж, Шүүх байгууллагын үйл ажилд байнгын хяналт тавьж байх зэрэг асуудал. Эдгээр үндсэн эрх үүргийнхээ дагуу АИХ нь Улсын Бага Хурлын бүрэлдэхүүнийг сонгоно, Засгийн газрын Ерөнхий сайд болон зарим сайд нарыг томилно, мөн Улсын Ерөнхий шүүгч, Ерөнхий прокурорыг томилно. АИХ нь 500 орчим гишүүнтэй, байнгын бус ажиллагаатай буюу чуулганы хуралдааныг жилд 1-2 удаа, шаардлагатай бол түүнээс олон удаа зохион байгуулна. АИХ-ын гишүүд их хурлын чуулганы хуралдаанаас бусад цагт өөрсдийн эрхэлсэн ажлаа хийж байна. АИХ нь чуулганы чөлөө цагт АИХ-ын үйл ажиллагааг эрхэлж байх үүрэг бүхий 7-11 хүний бүрэлдэхүүнтэй тэргүүлэгчидтэй байна. АИХ-аас тэргүүлэгчдээ болон АИХ-ын тэргүүлэгчдийн даргыг сонгоно. Ардын Их Хурлын тэргүүлэгчдийн дарга бол Монгол Улсын төрийн тэргүүн байна. Монгол төрийн тэргүүн нь Ардын Их Хурлын нэрийн өмнөөс гарах шийдвэрийг тэргүүлэгчдийнхээ хурлаар хэлэлцэж гаргасан зөвлөмж шийдвэрт үндэслэдэг буюу хамтын удирдлагын зарчмыг эрхэмлэнэ. Ардын Их Хурлыг ийм үндсэн үүрэг эрхтэй, дурдсан зохион байгуулалттай байгуулснаар манай улс жинхэнэ парламентын буюу ардын засаглалтай улс байх болно. Улсын Бага Хурал буюу Доод танхим хууль тогтоох, тогтоосон хуулийн хэрэгжилтийг хянан хангаж байх үндсэн үүрэгтэй байна.Улсын Бага Хурал байнгын ажиллагаатай байх бөгөөд, тогтоосон хуулиа АИХ–ын Тэргүүлэгчдийн газарт өргөн барьж, ажлын тогтоосон хоногт Тэргүүлэгчдийн газраас санал ирээгүй бол зөвшөөрсөнд тооцож хүчин төгөлдөр болгон хэрэгжүүлж эхлэнэ. Монгол Улсад мөрдөгдөж байгаа болон шинээр гаргах шаардлагатай хуулийн талаар АИХ-аас өгсөн даалгаврыг УБХ биелүүлж байна.

Улсын Бага Хурал 50 гишүүнтэй байх бөгөөд тэдгээр гишүүдийг Ардын Их Хурал батална. Улсын Бага Хурлын гишүүнд батлуулах хүмүүсийн нэрийг улс төрийн намуудаас дэвшүүлнэ. Одоо Улсын Их Хурлаас баталж байгаа хуулийн 80 гаруй хувь нь урьд гарсан хуульд өөрчлөлт оруулах, 20 хүрэхгүй хувь нь бие даасан хууль болон тогтоол байгаа гэдэг. Ийм учраас Улсын Бага Хурал 50 гишүүнтэй байхад хангалттай байх. Улсын Бага Хурлын хуралдааныг даргалах хүнийг Бага Хурлаас сонгоно.

-Сонгуулийн хуульд ямар өөрчлөлт оруулах саналтай байна вэ?

-Төрийн байгуулалд дээр дурдсан өөрчлөлт оруулсан нөхцөлд сонгуулийн систем цэгцтэй ойлгомжтой болно. Тухайлбал, төрийн эрх барих дээд байгууллага – Ардын Их Хурлыг л ард түмэн сонгодог байх буюу Улсын Бага хурал, Төрийн тэргүүнийг ард түмэн сонгох сонгууль байхгүй болно. Мэдээж аймаг хот, сум дүүргийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлыг ард иргэд нь сонгодог журам хэвээр байна. Харин Ардын Их Хурлын сонгуулийг хэрхэн зохион байгуулбал зохистой талаар дараах саналыг дэвшүүлж байгаа:

Тухайлбал, Ардын Их Хурлын гишүүн 500 хүнээс 340 орчим хүн нь сум дүүрэг нэг бүрээс нэг хүнийг сонгох замаар сонгогдсон байна. Бусад 160 хүнийг нийслэл болон зарим олон хүнтэй, том үйлдвэрлэлийн цогцолбортой хот аймгаас сонгоно. АИХ-ын гишүүнд сонгож болох хүмүүсийн нэрийг дэвшүүлэхийг эрх бүхий улс төрийн намуудад зөвшөөрч байхын зэрэгцээ аймаг хот, сум дүүргийн иргэдийн хурлын төлөөлөгчийн газар, мэрэгжлийн холбоодод бас зөвшөөрдөг байх нь зүйтэй. Улсын Их Хурлын гишүүнд сум дүүрэг нэг бүрээс нэг хүнийг сонгохдоо дөрвөн хүний нэрийг дэвшүүлэх, тэгэхдээ тухайн сум дүүргийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын дарга болон засаг даргын нэрийг дэвшүүлсэн, нөгөө хоёр нэр дэвшигчийг олны итгэл хүлээх, нэр алдартай хөдөлмөрч хүмүүсээс шалгаруулан дэвшүүлсэн байх нь зүйтэй. Сум дүүргийн иргэдийн хурлын дарга болон засаг дарга нар бол сум дүүргийн иргэдэд итгэгдэж сонгогдсон хүмүүс байдаг учраас АИХ-ын гишүүнээр сонгогдсон байх магадлал өндөртөй, АИХ дээр иргэдээ төлөөлж чадахаас гадна АИХ-ын шийдвэрийг орон нутагтаа таниулах, хэрэгжүүлэх боломжтой байх зэрэг олон талын ач холбогдолтой. Дээд танхим АИХ-ын гишүүд бол сонгогчдын төлөөлөл, ард түмний төлөөлөл бөгөөд засгийн бүх эрхийг мэдэлдээ байлгах, төрийн хэрэгт шууд оролцож байх ард түмний эрхийг эдлүүлж байх эрхэм үүрэгтэй, өндөр хариуцлага хүлээсэн хүмүүс байх ёстой. Ийм учраас АИХ-ын гишүүдийг сайн шалгаруулж сонгодог, нөгөө талаас нэгэнт сонгогдсон хүнд ухамсар, ёс зүйн өндөр шаардлагаар ажиллуулдаг байвал зохино.